วิเคราะห์ความจริงเบื้องหลังสิทธิบัตรข้าวหอมมะลิ-ประโยชน์ผลกระทบและทางออกที่ควรจะเป็น

3 Jul 2009

โดย มูลนิธิชีววิถี (BioThai Foundation)

1. เจ้าของสิทธิบัตรยีนข้าวหอมมะลิ  
            สิทธิบัตรยีนข้าวหอมมะลิ ซึ่งได้รับการอนุมัติแล้วเมื่อวันที่ 15 มกราคม 2008 ในประเทศสหรัฐอเมริกานั้น มีสำนักงานพัฒนาวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งชาติ(สวทช.)เป็นเจ้าของสิทธิบัตร หัวหน้าคณะวิจัยคือ รศ.ดร.อภิชาติ วรรณวิจิตร ม.เกษตรศาสตร์ และนักประดิษฐ์อื่นอีก 4 คน โดยเป็นโครงการวิจัยร่วมกันระหว่างมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์กับศูนย์พันธุและวิศวกรรมแห่งชาติ
 
2. การยื่นขอจดสิทธิบัตรและข้อถือสิทธิ  
            สวทช.ได้ยื่นขอจดสิทธิบัตรยีนควบคุมความหอมของข้าวใน 10 ประเทศ คือ สหรัฐ อินเดีย ออสเตรเลีย จีน ฟิลิปปินส์ ญี่ปุ่น เวียดนาม ฝรั่งเศส กลุ่มประเทศสหภาพยุโรป และประเทศไทย ในคำขอจดที่ยื่นต่อทุกประเทศนั้น ได้ยื่นขอให้มีการผูกขาดในเรื่อง ยีนที่ควบคุมความหอม เมล็ดพันธุ์  ต้นข้าวดัดแปลงพันธุกรรม และกรรมวิธีที่เกี่ยวข้อง แต่ได้รับอนุมัติเฉพาะที่สหรัฐเท่านั้น โดยได้รับอนุมัติเพียง 4 ข้อถือสิทธิ์ คือ 1)วิธีการเพิ่มสารหอม Os2AP (2- acetyl-1-pyrroline) เพื่อผลิตข้าวจีเอ็มโอ 2) วิธีการทำให้ระดับmRNAของยีนควบคุมความหอมทำงานลดลง 3) การทำให้ลดลงคือการแสดงออกของโครงสร้างที่รบกวนการทำงานของ mRNA  4)การรบกวนดังกล่าวทำ ณ ตำแหน่งนิวคลีโอไทด์ที่ 609 -867 ของยีนความหอม (SEQ ID NO: 5)
<table cellpadding="2" border="0">
<tbody>
<tr>
<td><img height="282" border="0" width="400" alt="" src="http://www.biothai.net/sites/default/files/ThuJuly2009164046_front_conte..." /></td>
</tr>
<tr>
<td>
สิทธิบัตรที่นักวิจัยไทยไปจดที่สหรัฐอเมริกา
</td>
</tr>
</tbody>
</table>
3. ผลของการจดสิทธิบัตรยีนข้าวหอมมะลิในต่างประเทศ  
            ทำให้สวทช.ได้สิทธิผูกขาดการในการผลิตข้าวจีเอ็มโอที่มีความหอมคล้ายหรือเหมือนข้าวหอมมะลิในประเทศสหรัฐอเมริกา  และอาจรวมประเทศอื่นๆอีก 9 ประเทศถ้าประเทศเหล่านั้นอนุมัติคำขอรับสิทธิบัตร 
            3.1 ผลในเชิงบวก สามารถป้องกันมิให้ผู้ใดก็ตามผลิตข้าวจีเอ็มโอที่มีกลิ่นหอมเหมือนหรือคล้ายข้าวหอมมะลิได้ในระยะเวลาหนึ่งไม่เกิน 20 ปีตามระยะเวลาการคุ้มครอง อย่างไรก็ตามไม่สามารถห้ามไม่ให้ประเทศใดนำข้าวหอมมะลิไปปรับปรุงพันธุ์โดยวิธีการอื่นได้ เช่น การผสมพันธุ์โดยวิธีการทั่วไป เป็นต้น
            3.2 ผลในเชิงลบ
                        3.2.1 หลังจากหมดอายุคุ้มครองสิทธิบัตรใน 20 ปีข้างหน้า ประเทศใดๆหรือบริษัทใดๆก็ตามสามารถผลิตข้าว
จีเอ็มโอให้มีกลิ่นหอมหรือคล้ายข้าวหอมมะลิได้
                        3.2.2 ในระหว่าง 20 ปีนี้หากสวทช.ขายสิทธิบัตรนี้ให้แก่บริษัทใดๆบริษัทนั้นก็จะมีสิทธิผูกขาดในการผลิตข้าวจีเอ็มโอที่มีกลิ่นเหมือนข้าวหอมมะลิได้ กรณีนี้อาจเกิดขึ้นได้เช่นกันโดยขึ้นอยู่กับนโยบายของสวทช. หรือนโยบายของรัฐมนตรีที่กำกับสวทช. เพราะที่ผ่านมาสวทช.ได้ลงนามในความร่วมมือกับบริษัทข้ามชาติอยู่แล้วเช่น ความร่วมมือระหว่างศูนย์พันธุวิศวกรรมและเทคโนโลยีแห่งชาติกับบริษัทโนวาร์ติสในการวิจัยเรื่องยาจากเชื้อราและทรัพยากรชีวภาพในประเทศไทย ตั้งแต่ปี 2548-2554 รวม 2 เฟส โดยไม่มีการเปิดเผยสัญญานั้นกับสาธารณชน
                        3.2.3 กลุ่มนักวิจัยบางคนอาจเอาผลงานวิจัยนี้ไปต่อยอดแล้วเอาไปใช้ประโยชน์เฉพาะตนหรือจัดตั้งบริษัทขึ้นมาดำเนินการหาประโยชน์จากสิทธิบัตรนี้ต่อ ตัวอย่างเช่นที่ผ่านมานักวิจัยได้ร่วมกับ “บริษัทไชโย เอเอ”  จัดตั้ง "บริษัทสีนิล จำกัด"  เพื่อนำเอาข้าว “สีนิล” ซึ่งได้จากการวิจัยระหว่างข้าวหอมมะลิ กับข้าวเจ้าหอมนิล เพื่อไปใช้ประโยชน์ทางการค้า  เป็นต้น
                        3.2.4 ทำให้ประเทศไทยมีความชอบธรรมน้อยลงในการคัดค้านหากประเทศอื่นเอายีนที่ควบคุมข้าวที่มีวิตามินอีสูง หรือ ยีนจากพันธุ์พืชอื่นๆของประเทศไทยไปวิจัยและจดสิทธิบัตรในต่างประเทศ  เว้นแต่ว่านักวิจัยกลุ่มนี้และสวทช.มีคำขออนุญาตให้มีการใช้ประโยชน์และสัญญาแบ่งปันผลประโยชน์กับคณะกรรมการคุ้มครองพันธุ์พืช ภายใต้ พ.ร.บ.คุ้มครองพันธุ์พืช พ.ศ. 2542 ซึ่งพวกเขาไม่ได้ทำ
                        3.2.5 การจดสิทธิบัตรนี้ของสวทช.ซึ่งเป็นหน่วยงานของรัฐเอง มิได้ตระหนักและเคารพต่อสิทธิของเกษตรกรและชุมชนซึ่งเป็นเจ้าของทรัพยากรชีวภาพ ทั้งที่ไม่ได้ตราเป็นกฎหมาย เช่น ปฏิญญาแก่นนคร และปฏิญญาชาวนาทางเลือกภาคใต้ ซึ่งต่อต้านการจดสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิต และต่อต้านพืชจีเอ็มโอ[1]  รวมถึงที่ได้บัญญัติไว้ในกฎหมายตาม พ.ร.บ.คุ้มครองพันธุ์พืช ที่ได้กล่าวแล้ว เป็นต้น
 
4. ข้อพิจารณากรณีการอนุมัติให้จดสิทธิบัตรยีนข้าวหอมมะลิในประเทศไทย
            4.1 กรมทรัพย์สินทางปัญญาไม่สามารถจดสิทธิบัตรยีนในข้าวหอมมะลิได้เนื่องจาก พ.ร.บ.สิทธิบัตร 2522 ของไทย มาตรา 9(1) บัญญัติว่า จุลชีพและส่วนประกอบส่วนใดส่วนหนึ่งของจุลชีพที่มีอยู่ตาม ธรรมชาติ สัตว์ พืช หรือสารสกัดจากสัตว์หรือพืช ไม่สามารถจดสิทธิบัตรได้ ซึ่งประเทศกำลังพัฒนาส่วนใหญ่และประเทศเจ้าของทรัพยากรชีวภาพส่วนใหญ่ใช้เกณฑ์เดียวกันนี้
            4.2 กรมทรัพย์สินทางปัญญาสามารถอนุมัติให้จดสิทธิบัตรยีนข้าวหอมมะลิได้ตามนโยบายของรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงพาณิชย์ได้ก็ต่อเมื่อมีการแก้ไข พ.ร.บ.สิทธิบัตร 2522 ที่ให้สามารถจดสิทธิบัตรส่วนหนึ่งส่วนใดหรือสารสกัดจากสัตว์หรือพืชได้  มิฉะนั้นก็จะเป็นการอนุมัติสิทธิบัตรที่ไม่ชอบตามกฎหมาย 
            4.3 ยังไม่เห็นประโยชน์อันใดที่สวทช.จะจดสิทธิบัตรยีนข้าวหอมมะลิในประเทศไทย ในเมื่อกฎหมายไทยไม่อนุญาตให้มีการจดสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิตอยู่แล้ว และต่างประเทศที่ต้องการจดสิทธิบัตรดังกล่าวก็ไม่สามารถจดได้
            4.4 หากกรมทรัพย์สินทางปัญญาของไทยอนุมัติคำขอสิทธิบัตรยีนของข้าวหอมมะลิ จะเกิดผลกระทบอย่างกว้างขวาง เพราะจะทำให้ประเทศอุตสาหกรรม และบรรษัทข้ามชาติซึ่งมีขีดความสามารถสูงกว่ามากแห่เข้ามาจดยีนในทรัพยากรชีวภาพของประเทศไทยอย่างขนานใหญ่ โดยที่บรรษัทและประเทศเหล่านั้นไม่จำเป็นต้องผลักดันให้ประเทศไทยแก้กฎหมายสิทธิบัตรตามข้อตกลงเอฟทีเอเหมือนที่เคยผ่านมา อีกทั้งจะกระทบต่อท่าทีการเจรจาในระหว่างประเทศของไทยที่ไทยร่วมกับอินเดีย บราซิล เป็นต้น เรียกร้องไม่ให้มีการขยายกฎหมายสิทธิบัตรครอบคลุมถึงสิ่งมีชีวิต และเรียกร้องให้มีการเปิดเผยแหล่งที่มาของทรัพยากรชีวภาพในคำขอสิทธิบัตร เพื่อป้องกันไม่ให้เกิด “โจรสลัดชีวภาพ” ขึ้น
<img height="134" border="0" width="200" alt="" src="http://www.biothai.net/sites/default/files/SatJuly2009143225_front_conte..." />
5. วิธีการคุ้มครองข้าวหอมมะลิและทรัพยากรชีวภาพ
            สังคมไทยยังสับสนระหว่าง “การคุ้มครองทรัพยากรชีวภาพ” กับ “การจดสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิต” ทั้งสองเรื่องแตกต่างกันแทบจะสิ้นเชิง ดังนี้
            5.1 การจดสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิตนั้นเป็นการแปรรูปทรัพยากรชีวภาพให้กลายเป็น “ทรัพย์สินผูกขาด” ของเอกชนหรือหน่วยงาน และสามารถขายต่อทรัพย์สินถ่ายโอนให้ใครก็ได้ การจดสิทธิบัตรนั้นใช้สำหรับการประดิษฐ์ที่มีขั้นตอนการประดิษฐ์สูงขึ้น ดังนั้นพันธุ์พืชพันธุ์สัตว์และทรัพยากรชีวภาพทั้งหมดที่เรามีอยู่เดิม ไม่สามารถได้รับความคุ้มครองภายใต้กฎหมายสิทธิบัตรได้ 
            อย่างไรก็ตามประเทศอุตสาหกรรมและบรรษัทข้ามชาติพยายามผลักดันให้มีการจดสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิตขึ้น เช่น เมื่อผสมพันธุ์ให้เกิดพันธุ์พืชพันธุ์สัตว์ใหม่ๆ การดัดแปลงพันธุกรรม ไปจนถึงการค้นพบหน้าที่บางอย่างของยีนซึ่งสามารถนำไปใช้ประโยชน์ต่อได้
            โดยการผลักดันระบบกฎหมายสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิต ให้ประเทศทั่วโลกยอมรับจึงกลายเป็นโอกาสของบรรษัทและประเทศอุตสาหกรรมในการเข้ามายึดครองทรัพยากรชีวภาพในประเทศต่างๆ กลุ่มเหล่านี้ได้ผลักดันให้เกิดความตกลงทรัพย์สินทางปัญญาในองค์กรการค้าโลก แต่ยังไม่สำเร็จตามประสงค์ เพราะข้อตกลงทรัพย์สินทางปัญญานั้นได้วางมาตรฐานขั้นต่ำเอาไว้เท่านั้น แต่ละประเทศจะให้สิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิตหรือไม่ให้ ให้เป็นไปตามนโยบายของแต่ละประเทศเอง พวกเขาจึงพยายามผลักดันผ่านความตกลงเอฟทีเอแทน เป็นต้น
            5.2 ส่วนการคุ้มครองทรัพยากรชีวภาพนั้นเกิดขึ้นจากการผลักดันของประเทศกำลังพัฒนาและประเทศเจ้าของทรัพยากรชีวภาพจนในที่สุดกลายเป็นสนธิสัญญาระหว่างประเทศที่เรียกว่า “อนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ” ซึ่งให้การรับรองอธิปไตยประเทศเหนือทรัพยากรชีวภาพ และวางหลักการเรื่องสิทธิชุมชนขึ้น  โดยภาพรวม การคุ้มครองทรัพยากรชีวภาพนั้นไม่ใช่เป็นการให้สิทธิผูกขาด แต่เป็นการวางกฎเกณฑ์ให้ผู้ใดก็ตามที่ต้องการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรชีวภาพของประเทศอื่น ต้องขออนุญาต และต้องทำตามกติกาที่เจ้าของทรัพยากรกำหนดอย่างเหมาะสม
            5.3 การคุ้มครองข้าวหอมมะลิและทรัพยากรชีวภาพอื่นที่เหมาะสมที่สุด ก็คือการคุ้มครองภายใต้อนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพนั้นเอง โดยแต่ละประเทศจะออกกฎหมายขึ้นเพื่อคุ้มครองทรัพยากรชีวภาพของตน เช่น ประเทศไทยออกกฎหมายคุ้มครองพันธุ์พืช พ.ศ.2542 เพื่อให้การคุ้มครองพันธุ์พืชเฉพาะถิ่น พันธุ์พืชพื้นเมืองทั่วไป และพันธุ์พืชป่า ขึ้น 
            5.4 อย่างไรก็ตามการคุ้มครองในประเทศไทยยังไม่คืบหน้านัก เนื่องจากกรมทรัพย์สินทางปัญญายังมิได้แก้ไขกฎหมายสิทธิบัตร ให้มีการเปิดเผยที่มาของทรัพยากรชีวภาพเมื่อมีการขอจดสิทธิบัตร แบบเดียวกับที่ประเทศอินเดียและหลายประเทศมีการดำเนินการ
            5.5 ข้อจำกัดของการคุ้มครองนี้คือ ประเทศสหรัฐอเมริกา ยังไม่ยอมลงนามเป็นภาคีในสนธิสัญญานี้เพราะบรรษัทข้ามชาติและสถาบันต่างๆของอเมริกาได้ประโยชน์ฟรีๆจากทรัพยากรชีวภาพของประเทศอื่นมานาน
            5.6 แต่อย่างไรก็ตามการคุ้มครองทรัพยากรชีวภาพโดยใช้หลักอธิปไตยของประเทศ และหลักเรื่องสิทธิชุมชนนี้ จะเป็นทางออกเฉพาะหน้าและระยะยาวได้มากกว่าการยอมรับระบบกฎหมายสิทธิบัตรในสิ่งมีชีวิตอย่างแน่นอน ทั้งนี้โดยการดำเนินการดังนี้
                        5.6.1 ยืนยันการไม่อนุญาตให้มีการจดสิทธิบัตรสิ่งมีชีวิตในประเทศ
                        5.6.2 ร่วมกับประเทศเจ้าของทรัพยากรชีวภาพและประเทศกำลังพัฒนาไม่ขยายกฎหมายสิทธิบัตรระหว่างประเทศให้ขยายครอบคลุมการจดสิทธิบัตรสิ่งมีชีวิต และร่วมกันผลักดันให้ประเทศต่างๆต้องเปิดเผยที่มาของทรัพยากรชีวภาพในกระบวนการขอรับสิทธิบัตร ทั้งสองเรื่องนี้อยู่ระหว่างกระบวนการเจรจาอยู่
                        5.6.3 ในระยะเฉพาะหน้า ประเทศไทยสามารถอ้างสิทธิและอธิปไตยของประเทศเพื่อต่อต้านไม่ให้ประเทศอุตสาหกรรมนำเอาข้าวหอมมะลิหรือทรัพยากรชีวภาพอื่นไปปรับปรุงและจดสิทธิบัตร (ไม่ว่าจะใช้วิธีการพันธุวิศวกรรรมหรือวิธีการผสมพันธุ์แบบปกติ) ได้อยู่แล้วภายใต้กติกาของอนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ เพราะแม้แต่สหรัฐอเมริกาซึ่งเคยวิจัยข้าวหอมมะลิเมื่อปี 2545 ก็ประกาศว่าจะไม่จดสิทธิบัตรพันธุ์ข้าวสายพันธุ์ที่ได้ปรับปรุงจากข้าวหอมมะลิ เพราะการคัดค้านของรัฐบาลและประชาชนไทย โดยการอ้างสิทธิภายใต้อนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ(ซึ่งประเทศเกือบทั่วโลกเป็นภาคียกเว้นสหรัฐ) และจริยธรรมระหว่างประเทศ
<img height="235" border="0" width="400" alt="" src="http://www.biothai.net/sites/default/files/SatJuly2009143526_front_conte..." />
<table border="0" align="center" width="480">
<tbody>
<tr>
<td>
<div align="center"><a href="http://www.sathai.org/hotissue/052-Alternative%20South%20Farmer%20Declar..." jquery1263188875312="17"><img height="263" border="0" width="350" alt="" src="http://www.sathai.org/images/Hotissue/052-pic/052-PicWeb.jpg" /></a> 
ปฏิญญาชาวนาทางเลือกภาคใต้ “ฟื้นคืนข้าวพื้นบ้าน ปกปักษ์วิถีชาวนา” 
 
<a href="http://www.sathai.org/knowledge/01_policy/A12_EsanRiceDeclaration1.htm" jquery1263188875312="18"><img height="51" border="0" width="150" alt="" src="http://www.sathai.org/images/Knowledge/01policy/A12Doc1.jpg" /></a></div>
</td>
<td> </td>
<td> </td>
<td> </td>
<td> </td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">ปฏิญญาแก่นนนคร <a href="http://www.sathai.org/knowledge/01_policy/A12_EsanRiceDeclaration1.htm" jquery1263188875312="19">“ข้าวพื้นบ้าน อาหารมั่นคง ดำรงวิถีชาวนา”</a> ณ ลานวัฒนธรรมริมบึงแก่นนคร</td>
</tr>
</tbody>
</table>

หมวดหมู่ของเนื้อหาในเว็บ:

ทรัพย์สินทางปัญญา

Search form

วิเคราะห์ความจริงเบื้องหลังสิทธิบัตรข้าวหอมมะลิ-ประโยชน์ผลกระทบและทางออกที่ควรจะเป็น

กลุ่มศึกษาข้อตกลงเขตการค้าเสรีภาคประชาชน(FTA WATCH)